KOKU ALMA VE KOKU ALMA BOZUKLUKLARI
Koku alma hissi hayatımıza açıklaması güç bir hayat kalitesi katar.
Koku alma hayatımızın her gününde vardır; bir parfümün kokusundan aldığımız keyiften yediğimiz tostun yanında içtiğimiz kahvenin kokusunun verdiği tatmin hissine kadar yada bizi uyaran bir yanık kokusuna kadar. Bu koku almanın kalite ve yoğunluğu burun içerisine örten yüzeyel örtünün (mukoza) anatomik yapısına, periferik ve merkezi sinir sisteminin durumuna göre değişir.
Koku alabilmemiz için koku moleküllerinin burun boşluğunun tavanında bulunan olfaktor mukozaya ulaşması gerekir. Bunun için bir hava akımı gerekir. Bu akım bazen burnumuzdan nefes alarak bazen de yemek yerken boğazın arkasından ve geniz bölgesinden yukarı çıkan hava akımıyla taşınan koku molekülleri aracılığı ile olur ki bu yediğimiz yiyecekten aldığımız lezzet ile ilişkilidir. Olfaktor mukozaya ulaşan koku molekülleri buradaki reseptörler ile etkileşime girerler ve bir dizi elektriksel aktivite ile beynin ilgili bölümüne sinirler aracılığı ile koku hissi iletilir.
KOKU ALMA BOZUKLUNUN NEDENLERİ NELERDİR ?
Aşağıda sıralanan durumlar koku alma bozukluğu sebebi olabilir.
- Burun ve sinüsler ile ilgili tıkayıcı hastalıklar
- Üst solunum yolu enfeksiyonları
- Kafa travmaları
- Yaşlanma
- Konjenital (doğuştan gelen )
- Zehirli kimyasal maruziyeti
- Tümörler
- HIV enfekte hastalar
- Epilepsi
- Psikiyatrik hastalıklar
- İlaçlar
- Cerrahi müdahaleler
- Bilinmeyen sebepler
Burun içerisinde tamamıyla tıkanıklığa neden polipler(üzüm salkımı benzeri et yapılar), burun iç örtüsündeki ileri derecede şişlikler koku alamamaya neden olabilirler. Burun içerisinde orta bölmeden kaynaklı kemik ve kıkırdak eğriliği hava akımını engelleyerek koku almada azalmaya neden olabilir. Daha önce geçirilmiş burun içi cerrahisine bağlı burun orta bölmesi ve yan duvarındaki et yapılar(konka) arasında oluşan yapışıklıklar ve nedbe dokusu koku alma bozukluğunun bir diğer nedenidir.
Üst solunum yolu enfeksiyonu sonrası koku duyusu
Üst solunum yolu enfeksiyonu sonrası koku duyusunun kaybolması sık rastlanan bir durumdur. Bu genelde akıntı ve şişlik sonucu oluşan tıkanıklığa bağlıdır. Sıklıkla 1-3 gün içinde normale döner. Çok az bir kısmında koku alma duyusu geri dönmez. Bu gruptaki hastalar 40-70 yaş aralığında ve çoğunluğu kadındır. Üst solunum yolu enfeksiyonu geçirip koku kaybı olan hastaların üçte biri tedavili yada tedavisiz düzelir. Üçte ikilik kısım hastada yıllar içinde çeşitli derecede düzelme gözlenebilir.
Küçük yada büyük kafa travması geçiren hastaların %5-10 unda koku duyusu kaybı oluşur. Koku duyusu kaybı oranı travmanın büyüklüğüne bağlı olarak değişir. Ancak küçük travmalarda da tam koku duyusu kaybı olabilir. Kafa travmasından etkilenen bölüme göre koku duyusu kaybı derecesi değişebilir. Koku kaybı genellikle travmadan hemen sonra oluşur ancak bazen hastalar aylar sonra fark edebilirler. Kafa travmasına bağlı oluşan koku hissi kayıplarının %10 ‘dan az kısmı düzelir. Kafa travmasına bağlı oluşan koku kayıplarının mekanizması tam olarak açıklanamamıştır. Bununla ilgili birden fazla teori vardır.
Yaşlanmada koku duyusu
Yaşlanma koku duyusunun azaldığı bir başka sebeptir. Ellili ve altmışlı yaşlarda koku alma hissi keskin bir düşüşle azalır. Bu azalma kadınlarda daha fazladır. Alzheimer ve Parkinson hastalıklarında koku hissinin azalması bazen en erken bulgudur.
Konjenital(doğuştan gelen) koku kayıplarını çocuklar yaklaşık 8 yaşından sonra fark ederler. Bu grup hastada keskin, rahatsız edici kokular ayırt edilebilir ve tat alma duyusu bozulmamıştır. Çoğunluğunda belirli grup kimyasal yada kimyasallara karşı koku hissi kaybı vardır. Konjenital koku alma bozukluğu bazı genetik hastalıkların bir parçası da olabilir.
Toksik(zehirli) kimyasallara maruz kalmaya bağlı koku hissi kaybı günler içinde oluşabilir. Yada yıllarca maruz kalmaya bağlı oluşur. Uzuzn süreli sigar kullanımı da koku hissi kaybına neden olabilir. Bu koku hissi kaybı geçici yada kalıcı olabilir. Maruz kalma süresi ve maruz kalınan yoğunluk nedeniyle bu tür kimyasalların bulunduğu işyerlerinde çalışanlar için koku hissi kaybı açısından gerekli önlemler alınmalı ve uyarılar yapılmalıdır.
Burun içi yada beyin de oluşan tümörler koku hissi kaybına neden olabilirler. Burun tıkanıklığı, koku hissi kaybı, burun kanaması, görme bozuklukları yada merkezi sinir sistemi ile ilgili belirtiler varsa bu grup tümörler araştırılmalıdır.
HIV ile enfekte kişilerde koku alma ile ilgili testlerde bozukluklar tespit edilmiştir.
Bazı epilepsi durumlarında koku ile ilgili auralar görülebilmektedir.(%1-30) bu aura genelde birkaç dakika sürmektedir.
Depresyon, şizofreni gibi psikiyatrik hastalıklarda da koku alama ile ilgili şikayetler görülebilir.
Bir çok ilaç koku duyusu değişikliklerine neden olur. Bu grup ilaçlar kesilince şikayetler çoğunlukla geçer, bazen kalıcı olabilir.
Burun içerisinden yapılan bazı ameliyatlar sonrası koku hissi kaybı yaşanabilir.
Bütün tetkiklere rağmen bir kısım hastada koku hissi kaybının sebebi bulunamayabilir.
Koku alma bozukluklarında tanı için:
Hasta hikayesi ayrıntılı sorgulanmalıdır. Şikayetin ne kadar süre ve ne şiddetle olduğu önemlidir. Yakın zamanda geçirilmiş kafa travması, geçirilmiş üst solunum yolu enfeksiyonu hikayesi sorgulanmalıdır. Kullanılan ilaçlar, troid bezinin az çalışması, metabolik hastalıklar sorgulanır. Fizik muayenede burun , ağız ve nörolojik muayene yapılır. Gerekirse nazal endoskopi yapılması yararlıdır. Burun ve sinüsler ilgili hastalıklar açısından tomografi yapılır.
KOKU ALMA BOZUKLUKLARINDA TEDAVİ
Tedavide eğer hava akımını engelleyici burun içi problemler varsa önce bunlar çözülür. Bunlar ameliyat edilirken olfaktör epitelin(burun boşluğu tavanındaki koku alma bölgesi yüzeyel örtüsü) korunmasına dikkat edilmelidir. Burun içi steroidler, antibiyotikler, allerji tedavisi sebebe yönelik düzenlenir. Konjenital ve travmaya bağlı olan koku bozukluklarında etkili tedavi yöntemi yoktur. Vitamin A,B ve ağızdan alınan çinko tedavilerde kullanılmış ancak sonuçları tatmin edici değildir. Bazı koku alma bozuklukları kendiliğinden düzelir. Koku alma bozukluğu olan ve düzelmeyen yalnız yaşayan kişilerde evde yangın ve duman detektörleri yangın ve gaz zehirlenmelerine karşı tedbir olarak kullanılabilir.